De Herpenbeek (Herpenbeeck, 1381) is een kleine waterloop in de huidige gemeente Son en Breugel. De beek is hier uitvoerig beschreven vanwege de zeer bijzondere en oude etymologie van Herpen als waternaam.
Voor de uitbreiding van het stedelijk gebied van Eindhoven ontsprong de Herpenbeek op de hogere gronden tussen Son en Woensel, nabij de gehuchten Den Heuvel en Esp om bij het gehucht Driehoek uit te monden in de rivier Dommel. De waternaam is al vroeg (vóór 14e eeuw) overgegaan op ‘Huis Herpenbeeck’ en nog later op het buurtschap Erp .
- ex longo agro prope herpenbeeck, Son en Breugel (1381)
- die herpenbeexstrate Son en Breugel (1423)
- herpenbeek, een perceel akkerland te Son. Schepenacte (1667)
- vruchtgebruik van een huis op den Erp (1769)
Het toponiem herpen is waarschijnlijk zeer oud en wordt aangetroffen in vele plaats- en waternamen in Nederland, Belgie en Duitsland. In Brabant zijn de volgende plaatsnamen bekend Herpen (2x), Erp (2x), Derp (3x), Herpt, Luttelherph, in Noord-Holland Herpendal, in België eveneens Erpent, Herpendal, Ter Herpen (2x), Erpe (2x), Erps, Erpekom en Herpelchem, in Duitsland; (H)erpen, Erpe (2x) en Erpf.
De oudste waarnemingen betreffen plaatsnamen van hoge ouderdom (vóór 1000) die meestal wijzen op een bestaande of oudere waternaam. Het eerst woorddeel (h)erp wordt onveranderd aangetroffen vanaf 8e eeuw. De oudste waarneming is uit 972 ‘super fluvium Arpia, de la métairie Ter Herpen située entre les paroisses Herzeele’. Deze korte zin beschrijft zowel de rivier arpia (huidige Erpe) als het boerenhof Ter Herpen (huidig Hof ter Middelerpe).
Op enkele plaatsen zoals in Bierbeek (B) en Broek op Langedijk (NH) geeft Herpendal nog aan dat er een rivier of laagte met die naam moet zijn geweest. Ook in Duitsland zijn diverse riviertjes met de naam Erpe en Erpf. Bijzonder is de plaatsnaam Erp (Veghel); Erthepe, Aerdepe (12e eeuw).
Etymologen zijn vrij eensgezind dat het tweede deel oorspronkelijk een waternaam betreft. De meeste oude erp-namen bevatten in het tweede deel Germaans ‘apa’ waarvan alleen de ‘p’ nu nog als suffix herkenbaar is. Van deze waternamen zijn er in Brabant tientallen; zoals; Keersop, Tongelreep, Rosep, Velp, Rips, Gennep, Gorp, Nispen. Naast ‘apa’ komt in het tweede deel historisch ook sporadisch ‘iza’ en ‘ede’ voor, in een zelfde betekenis van ‘bewegend water’.
Over het eerste woorddeel (h)erp is men minder eensgezind. Een enkele keer wordt als verklaring de Germaanse persoonsnaam ‘Erpa’ gegeven. Voor Erp (Meierijstad) heeft men oude schriftelijke bronnen aangetroffen met ‘aard’ in de betekenis van ‘gemeenschappelijk bouwland of veld’. Voor Herpen (Oss) en Herpt (Heusden) wordt Germaans *harpa genoemd in de betekenis van ‘scherpe kromming, plaats waar scherpe krommingen zijn’ dam verwijzend naar de vele Maasmeanders. Voor de groep van (D)erp namen wordt ook een verklaring gezocht in die van ‘dorp/terp’ in de oudste betekenis van hoeve.
Als meest genoemde verklaring voor ‘erp’ noemen (Van Berkel & K. Samplonius (2018), Carnoy (1948) , Greule (2014) en De Vaan (2014) uit Proto-Germaans *erpa- ‘donkerbruin’, in Ohd. erpf, Oudengels eorp, uit een Indo-Europese stam *ereb– . Dit woord is niet in het Oudnederlands overgeleverd. Sporadisch in Vlaanderen en Limburg.
Op zich is het heel verklaarbaar dat riviertjes hun naam ontlenen aan de kleur. Daar zijn in Brabant vele voorbeelden van; Witteloop, Geelrijt, Roodloop, Zwarte water, Zwartrijt, Goorloop. De Beerse Maas werd in het verleden de ‘groene rivier’ genoemd vanwege de groen kleur van het gras onder het water.
Rivierbeschrijvingen
Herpen (Oss)
Oudste vermelding als Herpina (815/16, kopie 1170-1175). Herpina wordt echter door Van der Ree (1993) e.a. toegeschreven aan Herpt bij Heusden. De etymologie is onzeker, door Van Berkel & K. Samplonius (2018) verklaard als een afleiding bij Germaans *harpa ‘scherpe kromming’, mogelijk wijzend op een oude Maasmeander. Jongere vermeldingen zijn;
- Herpene (midden 12e eeuw)
- apud castrum Herpen (1196)
- Erpene (ca 1200)
- mansum de Herpe (1312-1350)
- Herpen (1570)
- Herpen (1773)
Herpt, Luttelherpt (Heusden)
Alleen als plaatsnamen, historisch gelegen aan het Oude Maasje. Etymologie onzeker. Naar G. van Berkel & K. Samplonius (2018) mogelijk van Germaans *harpa ‘scherpe kromming, plaats waar scherpe krommingen zijn, wijzend op riviermeanders.
- Herpina (81516, kopie 1170-1175)
- Harpede (1108-1121, kopie 13e eeuw)
- Herpeta (1148, kopie 13e eeuw)
- Herpta (1247)
- Herph (Luttelherph, 1281)
- Herpt (vanaf 1300)
Erphoeven (Uden)
Oude ontginningshoeve, buurtschap, nu wijk in het noorden van Uden. Jonger ‘Hoeven’. Zie ook in het artikel raam (Hoevensche Ramen).
Derp (Uden)
Ook Erpt, Eerpt, Derpt, D’erpt. Oude ontginningshoeve nabij Bedaf aan de linkeroever van de Leijgraaf ten noordwesten van Uden op de grens met Vorstenbosch en Nistelrode .
- Jan Willem Peters op eerpt (1621-1691)
- Hendrick Willems op derp (1702)]
- Groes onder Vorstenbosch op erpt (1777)
- Derpt (1832)
- een huisje gelegen te Veghel op d’erpt ter plaatse genaemt de Hoogakkers (1845)
Herpersteeg (Heeswijk)
Oude straatnaam. Geen historische verwijzingen bekend.
Erp (Meierijstad)
Plaats in de gemeente Meierijstad aan de rivier Aa. De oudste vermelding uit 1134 aerthepe quae est Tessandria vinden we in een oude akte van de abdij Berne bij Heusden (Later verplaatst naar Heeswijk). De naam duidt mogelijk op een waternaam “apa” voorafgegaan door “ert” (= gemeenschappelijk bouwland, veld). Van Berkel/Samplonius 2006 noemt dit echter onwaarschijnlijk en gaat ook uit van de kleur bruin/donker.
- Erthepe quę est in Tessandria (1134)
- Aerdepe (1200, kopie omstreeks 1300)
- Erpe (1312-1350)
- Erpe (1332)
- Erp (1563)
Herpendal (Bierbeek en Oud-Heverlee)
Mogelijk een oude naam waternaam voor de huidige Herpendalbeek. Provincie Vlaams-Brabant (B). Ruisseau Herpendael (1877).
Herpendel (Broek op Langedijk)
Voormalig meertje Herpen-del in Kennemerland.
Erpe (Erpe-Mere, België)
Plaats nabij de stad Aalst in de provincie ) Oost-Vlaanderen. Door het dorp stroomt de Erpenbeek of Molenbeek, bijrivier van de Dender. Naar Gysseling (1978) is erpe een waternaam ‘apa’ voorafgaand, IE ereb, Oudengels eorp, in de betekenis ‘donker’. Het eerste woorddeel mogelijk ook van prehistorisch ara. Van Berkel/Samplonius 2006 noemt het niet waarschijnlijk dat het eerste element *ertha ‘aarde’ is.) Het eerste element zal onl. *erp ‘donker, bruin’ zijn (dit element is verder niet in het Oudnederlands overgeleverd).
- Arpia (972, kopie 11e eeuw)
- Erpa (1076)
- Erpe (1088)
- Erpen (1127)
- Herpen (1128)
- Erpschenbeek (1877)
Ter Herpen (Herzele, België)
Iets ten zuiden nabij Herzele aan dezelfde Molenbeek als Erpe-Mere. ‘.. super fluvium Arpia, de la métairie Ter Herpen située entre les paroisses Herzeele.. ’ (op de rivier Arpia bij de boerderij/hof Ter Herpen in de parochie Herzeele (972). Nog bestaand ‘Erpenstraat’ en ‘Hof te Middelerpen’ (begin 18e eeuw).
Erps (Kortenberg, België)
Erps is een plaats in de Belgische provincie Vlaams-Brabant. Oorspronkelijk een waternaam voor de huidige Wiesbeek. Het dorp Erps wordt voor het eerst vermeld als Erpeza (1125). Carnoy (1948) geeft als verklaring voor de naam Germaanse stam *erp- + *-isa- in de betekenis van ‘bruin water’. Jongere vermeldingen zijn;
- Erpece (1153)
- Herpce (1208)
- Erpse (1230)
Erpent (Namen, België)
Plaats ten zuidoosten van Namen (B). Naar A.D. Wesmael -Charlier (1895).
- Herpinei (1111)
- Erpens (1140)
- Herpen (1183)
- Herpenz (1143)
- Herpent (1216)
- Erpens (1313)
- Erpent (1755)
Erpe (Stads – Altlandsberg, Hesse, Duitsland)
De Erpe (1348) ook Neuhagener Muhlenfluss, is een zijrivier van de Twiste in het Weser stroomgebied. Ook Erpsse (1583-1617). A. Greule (2014) geeft voor de etymologie Germaans *erpa ‘donkerkleurig.
Erpe (Werneuchen, Brandenburg, Duitsland)
De Erpe is een zijrivier van de Spree in het stroomgebied van de Elbe. Synoniem voor de Neuhagener Mühlenfliess. A. Greule (2014) geeft voor de etymologie een woordafleiding van ‘Erpbwiessen ererbter und vererbbarer boden- und hausbezitz‘.
Erpf (Erpfingen, Baden-Württemberg, Duitsland)
De Erpf ontspringt uit een bron nabij het dorp Erpfingen en mondt uit in de Lauchert (stroomgebied van de Donau). A. Greule (2014) geeft voor de etymologie de persoonsnaam ‘Erpho‘ eveneens in de betekenis van ‘de donkere’.
- Erphinga (777, kopie 1183/95)
- Erphinga (1137/38 kopie 16e eeuw)
- Erfe-tal (1485)
Erpekom (Grote-Brogel, Belgisch-Limburg)
Plaats ten oosten van Peer, aan de Erpekommerbeek, in het stroomgebied van de Tongelreep. De vroegste vermelding als Erpenchem (1254), ook Erpicum (1647). Naar J. Nouwen (1958) etymologisch verklaard als een heem-naam (woonplaats), voorafgegaan door de persoonsnaam ‘Erpa’.
Herpelgembeek (Kluisbergen, Oost-Vlaanderen, België)
Reeds vermeld in 1460 als “hove van Herpelchem” van de heer Goissaerde van Fontenil. Het foncier van de heerlijkheid Erpelgem was een leen “wesende een behuysde hofstede” gehouden van de heerlijkheid Ter Donckt in Berchem, maar met eigen heerlijke rechten.
(H)Erpen (Heinsberg, Duitsland)
Alleen als plaatsnaam voor het huidige Erpen (Heinsberg) net over de grens bij Roermond.
Verdwenen kasteel ten zuiden van Heinsberg. Der Kölner Erzbischof Philipp von Heinsberg erwarb die Burg vom Grafen Heinrich von Cuik (1166-98) gegen Zahlung von 200 Mark.
- castrum erpene (1167-1191)
- Herpen (kaarten 19e eeuw).
Het Derp (Deurne)
Ook aangetroffen in de schrijfvormen; Dorp, Terp, Teerp, Het Derp. Oud buurtschap ten zuiden van Deurne. De naam werd vooral gebruikt voor het gebied tussen het domein Deurne en het begin van het Stappenpad (Vreewijck). Waar de grenzen lagen is onduidelijk. Soms wordt het gehucht Veldheuvel er wel bij gerekend, soms niet. Soms wordt het Derp tot Veldheuvel gerekend. Van Berkel & K. Samplonius (2018) hanteert een etymologie ‘dorp, hoeve, dochternederzetting ‘. Verwantschap met Fries ‘terp’. Geen waternaam.
- die Capelle int dorp (1520)
- ter stede geheyten int Teerp (1538)
- in het Doirp of Veltheuvel (1589)
- Derp (1796)
Darp (Westerveld, Drenthe)
Evenals bij Derp (Deurne) hanteert Van Berkel & K. Samplonius (2018) hier een etymologie dorp, hoeve, dochternederzetting ‘. Verwantschap met Fries ‘terp’. Tot in de 16e eeuw heette de nederzetting echter nog Hesselte. De naamsverwisseling met Darp is volgens Hagoort (1971) een mysterie.
- Erp (1851)
- Darp (1867)
- Derp (1874)
- Derp (1945)
Historische veldnamen
De veldnamen zijn vermeld onder de rivierbeschrijvingen.
Geraadpleegde bronnen:
- L. Brinkman: Nomina geographica Neerlandica, Volumes 1-3 (1885).
- Kempeneers: Hydronymie van het Dijle- en Netebekken. Naamkunde, Jaargang 15, Tienen (1983)
- Willem A. van Spaen la Lecq: Oordeelkundige inleiding tot de historie van Gelderland, Volume 3 (1795).
- R. Anderson: Folk taxonomies in Early English. London (2003)
- Door http://www.rhc-eindhoven.nl/
- van Berkel & K. Samplonius (2018) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/erp#berkelplaatsnamen
- Beijers: Van d’n Aabeemd tot de Zwijnsput. http://www.henkbeijersarchiefcollectie.nl/publicaties/Aabeemd_Zwijnsput/index.htm
- Greule: Etymologie der Gewassernamenund der dazugehorigen Gebiets- Siedlungs- und Flurnamen. Berlin (2014).
- Gysseling, Inleiding tot de toponymie, vooral van Oost-Vlaanderen, in Naamkunde. Jaargang 10. Instituut voor Naamkunde, Leuven / Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis, Amsterdam 1978. © 2012 dbnl http://www.dbnl.org/tekst/_naa002197801_01/colofon.php
- GTB: Topografie Erps-Kwerps: http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=VMNW&actie=article&uitvoer=HTML&id=ID42292
- https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/28383
- A. Carnoy: De Germaanse oorsprong van de riviernamen met –Apa. In Bijdr. XV, blz.129 enz) Leuven (1923).
- A. Carnoy: Origines des noms des communes de Belgique, Leuven (1948-1949).
- T.J. Miedema: De Friese voornamen Seerp, Sjerp, Worp, Werp. Naamkunde (1965)
- GTB: Topografie Erpe. http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=VMNW&actie=article&uitvoer=HTML&id=ID79541
- Van Berkel/Samplonius (2006) http://gtb.ivdnt.org/iWDB/search?actie=article&wdb=ONW&id=ID4009
- Nouwen: Plaats- en persoonsnamen te Grote-Brogel. Leuven (1958).
- H Cornelissen: Toponiemen Veghel, Uitgave gemeente Veghel (1998).
- Het geheugen van Drenthe: Pagina Hesselte. (website geraadpleegd in 2019). https://www.geheugenvandrenthe.nl/hesselte
- G.F van der Ree – Scholtens: De grensgebieden in het noordoosten van Brabant ca. 1200-1795, Brabantse Historische reeks 6 (1993).
- A.D. Wesmael -Charlier: Annales de la Societe Archeologique de Namur (1895)