De rivier Beerze ontstaat na samenvloeiing van de Kleine- en Grote Beerze in Landgoed Baest (Oostelbeers) en mondt nabij Boxtel via twee takken uit in de Essche Stroom en de Dommel. De natuurlijk monding naar de Essche Stroom werd tot voor kort Kleine Aa of Dommeltje genoemd, nu eveneens Beerze. Een in de Middeleeuwen gegraven verbinding naar de Dommel wordt het Smalwater genoemd. Historisch ook Zandvliet of Molengraaf.

De riviernaam Beerze

In diverse bronnen wordt verwezen naar de oudste vermelding van Beerze in het ‘Plakkaat van Karel V’ (1545). In dit document worden de waterhoogten (pegels) van een groot aantal Midden-Brabantse watermolens vastgesteld. Van dit document bestaat bij het BHIC een transcriptie door Rovers (1983). Hierin worden twee watermolens op de Beerze genoemd; de Spoordonkse molen ‘op de riviere van der Aa vlietende onder Oirschot’ en de Muestermolen ‘tot Beerse toebehoirende den Apt ende Convent van Tongerloo’. Hier is Beerse echter geen waternaam maar een plaatsnaam. Gebleken is dat de riviernaam Beerze geen enkele historische attestatie heeft en omstreeks 1700 nieuw is geïntroduceerd als een afleiding van de plaatsnaam Beers. Hierover later meer.

De riviernaam Beerze wordt voor het eerst aangetroffen op een kaart van Noord-Brabant, een uitgave door F. de Wit. Het was in die periode vrij gebruikelijk kaarten te produceren voor groter publiek, waarbij vaak geweld werd aangedaan aan de historische juistheid. Zo werden o.a. de riviernamen Reusel, Vinkel, Beerze, Mierle en Hilver nieuw geïntroduceerd, allen afgeleid van plaatsnamen. Deze kaarten werden vervolgens herhaaldelijk door anderen gekopieerd, waardoor een nieuwe waarheid ontstond.

Op lokale kaarten, zoals die van de Beerze in Oost- West- en Middelbeers door Hendrik Verhees (1791) blijft Aa nog geruime tijd de enige schrijfwijze. In de 19^e eeuw worden in het gebied tussen Oirschot en Tilburg echter steeds meer beken ook aangeduid met stroom of streumke. Zo geeft het Kadaster (1811-1832) de Beerze bij Spoordonk aan als de Groote Stroom en op de eerste generatie militaire kaarten (1836-1843) wordt de rivier aangeduid als De Beerse Stroom. Op een kaart van Landgoed Baest (1818) heet de rivier ook al Groote Beerze.  Dorpen als Hilvarenbeek, Mierde, Tilburg, Esch en Oisterwijk kregen in die periode ieder hun eigen ‘stroom’ waarbij de plaatsnaam of toevoegingen als; grote, kleine, voorste, achterste, werd toegevoegd om onderscheid te kunnen maken. Veelal is deze ‘moderne’ naamgeving gebleven nadat de namen omstreeks 1870 werden opgenomen in de namenlegger van het waterschap De Dommel.

Afbeelding 1 De Mariabrug over de Groote Beerze en het Huis te Baest omstreeks 1920 gezien vanuit het noordoosten. Foto Museum De Vier Quartieren Oirschot, coll. Piet Bogmans.

Afbeelding 2 Kaart van ‘Huis te Baast’(1818) met de Groote Beerze en de Kleine Beerze. Maker onbekend. Bron: Met dank aan Francien van Kaathoven (Landgoed Baest).

Afbeelding 3 Kaart van het gebied rond Oost- West- en Middelbeers. Uitsnede Landgoed ‘Baest ter Hoeve’ met de Aa en de Kleyn Aa. Hendrik Verhees (1791). Bron BHIC.

De plaatsnaam Beerze

De Plaatsnaam Beerze is waarschijnlijk zeer oud. De eerste vermelding is Berses (1207) en later Berze (1573). De oorsprong wordt gezocht nabij het huidige Oostelbeers. De vraag komt op of de plaatsnaam Berze oorspronkelijk toch een waternaam is geweest. Hierover zijn de etymologen het met elkaar oneens, waardoor we hier meerdere invalhoeken zullen beschrijven. Vastgesteld kan worden dat Beerze zeker geen unieke naam is en al vanaf de 9^e eeuw vrijwel ongewijzigd in een groot deel van het Nederlandstalig taalgebied als plaats- en waternaam wordt aangetroffen. De Vlaamse attestaties zijn het oudst.

• Beers (Oost- West en Middelbeers, Oirschot) Berses (1207), Middelbeerze (1542), Myddel Berze (1573).
• Beers (Cuijk) Beerse (1305, kopie 16e eeuw), Berze (1308)
• Bears (Leeuwarden, Fr) Berse (1329)
• Beerze (Ommen, O) 1328 Beerse (1328), Beersse (1583), Beerse (1665).
• Beersdonk (Vlierden, Brouwhuis, Helmond, NB) bonis de beersdonc (1340)
• Baersdonk (Rheinland) Bersedunc (1210)
• Beerse (Turnhout) Berse (1187)
• Beersel (Brussel) Bersele (1190)
• Beerzel (stad Antwerpen) Huis Ber (975), Bersele (1164).
• Beerzel (Molenbeerzel, Kinrooi, Belgisch Limburg) Beersele) (1299 )
• Beerzel (Putte, prov Antwerpen) Bersalis (837), Barsale (1151)

Diverse auteurs volgen de etymologie van De Bont (1963) die bersa beschrijft als een de variant op het woord berne, een bijvorm van berne/barne/borne in de betekenis van ‘brand, veen, bron, beek’. De Bont neemt aan dat de e-klinker is gerekt en rn tot rz (in auslaut rs) overging.

De Bont maakt later nog een andere vergelijking met het algemeen aangetroffen toponiem Barschot. In de Kempen komt het stamwoord: ber-, bar- en bor- in diverse klankgestalen voor en heeft zich gehecht aan vele toponiemen. Barschot zou ‘uitstekend hoog land in een moerassige omgeving’ betekenen. De Bont (1973) handhaaft hier zijn eerdere vermoeden dat de betekenis teruggaat op het eerder genoemde berne. Vergelijk ook het Engelse burn (= bron) voor East- West- Middlebourn, waaruit door migratie Australisch Melbourne is ontstaan. Voor de ontwikkeling Beers uit Berne is één attestatie gevonden voor Beerzel/Berschot (Antwerpen) als Bernescoth (1161). Door anderen wordt aangenomen dat de klankovergang rn tot rz (rs) te jong is om als verklaring te worden gebruikt voor het zeer oude bersa, zeker omdat oude schrijfwijzen met rn ontbreken (Van Gompel, 2012).

Zoals gezegd is het aantal bar-toponiemen in Noord-Brabant hiermee niet eindig. Denk aan Barlo, Bardonk, Barwinkel, Baars en Blaak (Bar-lake) allen in een open moerassige omgeving. Vergelijkbaar als oudste attestatie Barloria mariscum (820) dat tot Baarlo (Oost-Vlaanderen) heeft geleid. Genoemde toponiemen worden ook veelvuldig in elkaars aanwezigheid aangetroffen zoals Bardunc (1185) bij Beers (Grave).

De oudste schrijfwijzen voor de plaatsnaam Bersa als Bersalis (837) zijn allen te vinden in Vlaanderen. Voor een ontwikkeling van Bersa uit Bersalis is geen klankovergang rn tot rs noodzakelijk. Op een tiental plaatsen is hier rechtstreeks Beers of Beerzel ontstaan, waarbij salis/sele (woonplaats) tot een eenvoudig s-suffix heeft geleid.

Van Berkel & Samplonius (2018) verklaren de plaatsnaam Beers echter niet als een waternaam maar als een ‘met struiken omhaagd open gebied’ zoals gebruikelijk in Middeleeuwse ontginningen. Verwant met bersen ‘wild besluipen, jagen, het wild opsporen’ en middeleeuws latijn bersare van bersa ‘afrastering, omheining voor wild’. Het woord gaat terug op een Germaanse basis die behoort tot de woordgroep van baars (de vis, naar zijn stekelige vinnen). De oorspronkelijke betekenis zou dan zijn ‘een ineengevlochten haag van doornstruiken, stoppelveld, een plaats met stekels’. Men verwerpt de uitleg door De Bont (1963) die terugvoert bernen/barnen in de betekenis van ‘brand, veen, bron, beek’.

Saignant detail is dat in het oude gemeentewapen van de gemeente O-W-Middelbeers drie baarzen staan afgebeeld, waarmee ten minste de indruk wordt gewekt dat de naam Bersa afkomstig is van deze vissen. De oorsprong van dit wapen ligt al in 1393 (toen met één baars voor Oostelbeers). Dit ondersteunt mogelijk de verklaring door Van Berkel en Samplonius, echter het is de vraag of eind 14^e eeuw de oudste betekenis Bersalis nog werd herkend.

Op basis van de oudste (Vlaamse) attestaties lijkt een verklaring van De Bont boven die Van Berkel & Samplonius te prefereren.

Overige historische namen met ‘bar’

1. Baarschot (Vlierden, Deurne) bi der berscot (1423), van der Beerschot (1435), ad locum dictum in die Berscot (1437), van den Beerschot (1648).
2. Beerschot (Antwerpen) Bernescoth (1161), Bernescot (1179).
3. Baarschot (Hilvarenbeek) Baescot (1301), 1312 Bascot (1312), Beschot (1542), Baarschot (1794).
4. Baarschot is een buurtschap in de gemeente Oosterhout in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Het ligt in het zuiden van de gemeente tussen Breda en Dorst. In 1656 wilde Jacob Beens turf gaan winnen in Baarschot.
5. Kasteel Baarschot was een kasteeltje bij Esch. Het lag ten noorden van Esch, aan de overzijde van de brug over de Essche Stroom aan de weg naar Vught. Deze brug wordt wel. Kasteelse Brug of Lage Brug genoemd.
6. Bärschotten; wei- en bouwland in Lage Mierde.
7. Bärschotten; weiland tussen Hulsel en Lage Mierde.
8. Borschot onder Vessem tegen de Kleine Beerze.
9. Berscot te Reusel (1395).
10. Baardonk (Grave, Beers) Bardunc (1185).
11. Baarle (Oost-Vlaanderen) in Barloria mariscum (820).
12. Baarle (Baarle-Nassau) Baerle (1237).
13. Baars (voormalig Moer bij Moergestel).
14. Barwinkel (Knegsel).
15. Beerwinckel (Aalst).

Watermolens op de Kleine- en Grote Beerze

Afbeelding 4: Casterse Molen, ca. 1919. Dit was een z.g. watervluchtmolen (een samengestelde wind- en watermolen op Wolfswinkel) op de Grote Beerze te Bladel. In de oorlogsjaren werd de molen in brand geschoten en alleen het onderste gedeelte tot aan de galerij bleef behouden. Bron: Bladel en Netersel in oude ansichten, deel 1

Op de Beerze hebben in het verleden zeven watermolens gestaan, twee op de kleine Beerze, vier op de Grote Beerze en één op het Smalwater in Boxtel.

1. Vorselsemolen (Bladel). Ook bekend als de Ten Vorsel of Ter Coyen. Verdwenen molen aan de Bredasebaan op de kruising met de huidige Aa of Goorloop.
2. Watermolen van Hapert. Verdwenen molen aan de Grote Beerze, noordelijk van de weg Hapert-Bladel.
3. Watermolen van Casteren. Verdwenen molen aan de Grote Beerze, nabij de Watermolenweg/De Vloed. De molen is ook bekend als de molen van Wolfswinkel, ook De Turk of het Baksmolentje.
4. Watermolen van Hoogeloon. Verdwenen molen op de Kleine Beerze, aan de Heuvelstraat.
5. Muster- of Muestermolen te Oostelbeers. Verdwenen molen op de Kleine Beerze, aan de Watermolenweg.
6. Spoordonkse watermolen molen te Spoordonk (Oirschot). Bestaande molen op de Grote Beerze.
7. Watermolen te Boxtel. Verdwenen molen op het Smalwater voor uitmonding in de rivier Gebouw gedeeltelijk bestaand. Zie het artikel over Smalwater.

Zie voor een zeer uitgebreide beschrijving het naslagwerk ‘Watermolens in Noord-Brabant’ door Wiro en Wim van Heugten  (2020).

Afbeelding 5: Detail van de kaart van het gebied tussen Boxtel, Best, Middelbeers en Moergestel. Links op de Kaart de Groote Aa vanaf Middelbeers langs de Spoordonkse watermolen naar Boxtel. Vanuit Oirschot zijn lijnen in bepaalde richtingen getrokken. Op diverse plaatsen zijn de gemene gronden met hun lokale naam aangeduid. Ten westen van Oirschot, nabij de Beerze (op de kaart de Aa genoemd) zijn enige genummerde percelen aangegeven. Bij enkele woningen staat de naam van de bewoner genoemd. Er is onderscheid gemaakt tussen bebost en onbebost gebied (datering 1600-1627). Bron: BHIC.

Geraadpleegde bronnen

1. M. Rovers: Plakkaat van Karel V betreffende de waterhoogten in de rivieren Aa en Dommel (origineel en transcriptie). Streekarchivariaat Langs Aa en Dommel. (1983).
2. G. van Berkel & K. Samplonius (2018), Nederlandse plaatsnamen verklaard.
3. M. Schönfeld: Nederlandse waternamen. Amsterdam: N.V. Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij (1955).
4. https://www.bhic.nl/ontdekken/verhalen/molen-van-wolfswinkel-of-casterense-molen
5. https://www.geschiedenisoirschot.nl/artikel/1977/Wapen-Oost–West–en-Middelbeers
6. M. van Gompel: De Suizende ‘r’. In Brabants 33 (2012).
7. W. Gysseling: Toponymisch Woordenboek, deel I. (1960).
8. A. P. de Bont: Het toponiem Barschot. Noord-Brabantse etymologieën 13 (1973).
9. A. P de Bont: Het toponiem Vessem, met dat van Duizel en van Diessen. Noord-Brabantse etymologieën. Naamkunde 1 (1969).
10. J. Udolph: Die Heimat slavischer Stamme aus namenkundiger Sicht, in Sprache und Leben der frühmittelalterlichen Slaven. Schriften über Sprachen und Texte (2009).
11. http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/bersen