De rivier de Dommel is met een stroomgebied van 1800 km2 de grootste zijrivier van de Maas op Noord-Brabants grondgebied. De Dommel ontspringt in België op het Kempisch plateau (Donderslagse Heide) ten zuiden van Peer en passeert bij Borkel en Schaft de grens met Nederland. De belangrijkste zijrivieren zijn de Kleine Dommel en de Essche Stroom. Na samenvloeiing met de rivier Aa vormt de Dommel de rivier Dieze, die bij Engelen uitmondt in de Maas. Een deel van de rivier wordt ten zuiden van Eindhoven afgeleid naar het Wilhelminakanaal. Een ander deel van de rivier wordt bij den Bosch (bij hoge waterstanden in de Maas) afgeleid naar het Afwateringskanaal Drongelen.

De oudste vermeldingen van de Dommel zijn: Dutmala (704), Dudmala (710), Dumella (1340), Dommele (1474). Over de oorsprong van deze riviernaam is weinig met zekerheid op te merken. wel dat de naam zeer oud is. Vermoedelijk is er al vroeg in de Frankische periode sprake geweest van een ‘administratieve eenheid’ waardoor de naam Dommel de vele andere lokale namen die in gebruik waren kon verdringen.

De Bont (1969) brengt de waternaam Dommel in verband met het Indo-Germaanse woord ‘dhu’ in de betekenis van duizelen, ronddraaien, of mogelijk ook dutten (knikkebollend slapen). Hieruit zijn vele moderne woorden ontstaan waaronder het Hoogduitse ‘tummel’ in de betekenis van draaiing, uit het werkwoord; tummeln (ook tommelen, tummelen). Het is een nevenvorm van taumeln (tuimelen) in de betekenis van; draaien, heftig of onrustig heen en weer bewegen, wankelen, modern ook dommelen (in de zelfde betekenis als dutten maar etymologisch onverklaard). Volgens Hanewinkel (1803) zitten in de Brabantse dialecten in de Meierij veel Hoogduitse woorden waarbij wij een ‘d’ gebruiken daar waar de Duitser een ‘t’ gebruikt.

Bij de behandeling van de naam Dutmala en de jongere versies ervan, is het belangrijk om te beseffen dat hierbij verschillende talen door elkaar lopen; Latijn (Dutmala) en Oudnederlands (Dumella). Tot ca 1000 werd nog alleen in het Latijn geschreven, waarbij we mogen aannemen dat de naam Dutmala in eerste instantie zal zijn afgeleid van de spreektaal. De namen Dutmala en Dumella konden dan gedurende honderden jaren naast elkaar blijven bestaan.

(Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache)

Das nur im Dt. und Nl. begegnende Verb ahd. tūmilōn ‘dröhnen, tosen’ (8. Jh.), tūmalōn ‘sich im Kreise herumdrehen, rollen’ (Hs. 15. Jh.), mhd. tūmeln ‘sich mit Heftigkeit bewegen, springen, tanzen’, frühnhd. ‘sich (im Schwindel, im Rausch) unsicher bewegen, hin und her wanken’, mnd. mnl. tūmelen, nl. tuimelen ist eine Iterativbildung zu dem untergegangenen Verb ahd. tūmōn ‘kreisen, drehen, (sich) winden’ (10. Jh.), mhd. tūmen. Es gehört als Bildung mit m-Formans zu der unter Duft, Dunst (s. d.) aufgeführten Wurzel ie. *dheu-.

In een poging de oorsprong van de naam Dumella verder te onderzoeken zouden we kunnen uitgaan van Dumell-a in de betekenis van ‘draaiend water’. Niet verwonderlijk als je beseft dat er weinig rivieren zijn die zo heftig meanderden als de Dommel. Echter alvorens het tweede woorddeel ‘a’ in Dumell-a als ‘water’ te verklaren, een korte uiteenzetting over de a-namen.

Van alle a-namen is groep aam/amer/ammer/are/aar het oudst (Pre-Romeins). Waarschijnlijk algemeen in gebruik in de vroegste middeleeuwen. Dit ‘are’ nu nog slechts terug te vinden als r-suffix. Voorbeelden hiervan zijn Gender en Demer (waarbij Demer mogelijk één van de lokale namen is voor de Dommel in Eindhoven). De naam Amer is in de late middeleeuwen (15^e eeuw) ook nog aanwezig in Amerlaar (later Nemerlaar) kasteel aan de Nemer of Amer (de huidige Essche Stroom). Ook langs de Mark bij Breda en langs de Aa tussen Veghel en Den Bosch zijn nog oude amer-toponiemen te vinden. De Essche Stroom wordt in de 16e eeuw incidenteel als ‘Dommel’ beschreven ‘ Ultra pontem dictum die belversche brugge inter domell-am ibidem fluentem’ (Smulders, 1954).

Daarnaast bestaat er een eveneens verdwenen groep van ‘apa’ namen, ontstaan in de Frankische tijd en talrijk in Noord-Brabant. Oorspronkelijk in gebruik voor de wat kleinere stromende wateren (Keersop, Rosep, Gennep, Tongelreep, Gorp, Welschap, Erp, Rips, Velp, enz). Ook hier is het a-element in het tweede deel bijna volledig onherkenbaar geworden met slechts nog een; ep, op of p suffix.

Eveneens vanaf de vroegste middeleeuwen ontstond een groep met Aa/Ao/Ee/Ie/IJ namen. De oudst gevonden schrijfwijze is ‘aha’ (a. 976) en de grootste verspreiding vindt plaats na de 12^e eeuw. Oorspronkelijk meestal voor de wat grotere stromende wateren naast apa. Deze groep a-namen is de enige van de genoemde groepen die het tot in de moderne tijd heeft volgehouden als soortnaam. Tot deze laatste groep zou het Germaanse Dumell-a kunnen behoren.

Toch is het niet vanzelfsprekend om ook de ‘a’ in Dutmala te verklaren als een a-naam. In de Latijnse schrijfwijze is het waarschijnlijk een latinisering (de a-uitgang is dan een plaatsaanduiding). Zo werd in dezelfde periode (omstreeks 700) de rivier Dieze (Diosna) genoemd werd en de aan de Dommel gelegen plaatsen Gemonde (Gaimunda) en Ruimel (Rumelacha). In de meest simpele vorm betekent Dutmala dan slechts ‘de draaiende’ of ‘de draaier’. Het losmaken van de verklaring met ‘a‘ maakt het ook mogelijk uit te gaan van een veel oudere Indo-Germaanse oorsprong voor Dutmala én de jongere ontwikkeling voor Dumella eveneens plaats te laten vinden op dezelfde oorspronkelijke betekenis van ‘de draaiende’.

Rivierbeschrijvingen

(1) Dommelen (Valkenswaard)

De eerste schriftelijke vermelding van de naam Dommelen (Domelle) is van eind 13^e eeuw, aangetroffen in het Boek der Leenmannen van de Hertog van Brabant. Hierin wordt gesproken over een Arnold van Dommelen, die de watermolen ter plaatse in leen hield van de Hertog. Wat niet wil zeggen dat ook de plaats niet veel ouder is. Algemeen wordt aangenomen dat deze plaats zijn naam heeft ontleend aan de riviernaam Dommel, waarvan de vroegste vermelding ruim 6 eeuwen ouder is.

Geraadpleegde bronnen

• P. de Bont: Dialect van het Kempenland, deel 3 (1969).
• Hanewinkel: Geschied– en aardrijkskundige beschrijving der staden Meierij van ’s-Hertogenbosch (1803).
• Philippa, F. Debrabandere, A. Quak, T. Schoonheim en N. van der Sijs: Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (2003-2009).
• Etymologiebank http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/dommelen4
• Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache) https://www.dwds.de/wb/tummeln
• M. Smulders: Toponymie van Haaren en Belveren, in Nomina Geographica Neerlandica (1954)
• Waterschap Het stroomgebied van de Dommel: Het stroomgebied van de Dommel. 1863-1963 (1963).