De Donge ontspringt als Lei uit een stelsel van kleine waterlopen in de omgeving van Baarle-Nassau, Baarle-Hertog, Alphen en Riel. In Tilburg wordt de beek Oude Lei genoemd. De natuurlijke monding is ernstig verstoord. De Oude Lei wordt nu via de Reeshof naar het Wilhelminakanaal geleid. De middenloop van de Donge ontvangt kleine lopen zoals de Grote Lei, Kleine Leike en Schorsstraatse Lei en watert bij Dongen als Vaartdijkse Lei met een stuw uit in het Wilhelminakanaal. De benedenloop heeft de kenmerken van een kleine natuurlijke rivier die tussen Geertruidenberg en Raamsdonksveer uitmondt in de Bergsche Maas die daarna Amer wordt genoemd. Een deel van de afwatering verloopt via de Zuiderafwatering en een gemaal naar het Oude Maasje.
De oudste waarneming voor de riviernaam is Donga (1269. Dit is een combinatie van aa ‘water’ met dong ‘ophoging, zandige opduiking uit een lager gebied’. De waternaam is waarschijnlijk ouder dan de plaatsnaam Donge (1288), ten Donghene (1349). Hoewel de verschillende bronnen hierover niet eenduidig zijn, is het gebruikelijk dat waternamen overgingen in plaatsnamen (en niet andersom). Volgens Leenders is de donk van Raamsdonk (Ramesdunc, 1253) verantwoordelijk voor de oorsprong van de waternaam.
Als veldnaam duidt donk meestal de laagte aan, als plaatsnaam juist de hoogte. Donken lagen immers oorspronkelijk in een broek of moerassige laagvlakte, gewoonlijk met één zijde naar een beek of rivier, terwijl de dorpen of gehuchten op zekere afstand hiervan op een veilige hoogte liggen. De betekenissen néérduiken en ópduiken liggen hierbij dicht bij elkaar.
De Donge op de waterstaatskaart 1875 (Geertruidenberg-4)
Geraadpleegde bronnen
- https://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&nummer=15023
- Piet-Hein van Halder, Watermolens in Noord-Brabant vroeger en nu (2010).
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Donge
- https://www.bhic.nl/ontdekken/verhalen/donge
- G. van Berkel & K. Samplonius,, Nederlandse plaatsnamen verklaard (2018).
- Ward van Osta, Donk: Semantisch en Etymologisch, in Naamkunde. Jaargang 24 (1992).
- A.H.W. LEENDERS, de geschiedenis van het Oosterhouts Broek (2014).
- https://geoportaal.brabantsedelta.nl/portal/apps/webappviewer/index.html?id=a7893a8829f248b086a8927616be4851