Ezel is een weinig voorkomende waternaam. In Noord-Brabant is slechts één (historische) waarneming bekend voor de huidige Kleine Aa bij Hoogeloon. Als toponiem in Noord-Brabant talrijk. In Vlaanderen zijn nog twee bestaande ezelsbeken bij Rutten/Tongeren en Beveren-Leie/Desselgem.

De waternaam is terug te herleiden naar ‘ezel’ in de betekenis van duiker, een plaats waar een weg het water kruist via een grondduiker. Een ezel bestond dan uit een houten bekisting van 4 eiken planken op een fundering van palen, die werd afgedekt met een dunne laag grond. Door de meestal wat verhoogde ligging, metaforisch naar de vorm van ezelsrug. Een sluyse van houte als een Ezels Brugge (1643). In de volksmond werd ‘over de ezel gaan’ gebruikt voor het oversteken van het betreffende water (Beex, 1986). Later regelmatig verschoven naar de naam van het water zelf.

Een mythische verklaring voor de Vlaamse ezelsbeken wordt gegeven door Machiels & Valgaerts (2000). In Belgisch-Limburg (Wintershoven) ligt een Ezelsbeek die grenst aan een beroemde Keltische offerplaats, een zogenaamde ‘Heilige Weide’. De oude naam van deze beek zou dan Isella zijn geweest (vergelijkbaar met de riviernaam IJssel) en afgeleid van de Germaanse doodsgodin Hella en de Keltische Godin Cailleach (Kal). In Vlaamse sprookjes leeft zij voort als Kol (uitspraak in het Vlaams skold) een ander woord voor heks. Het sprookje van vrouw Holle en de waterput vindt eveneens zijn oorsprong in deze mythische figuur. Volgens Machiels & Valgaerts zijn vele riviernamen in Europa afgeleid van de namen Hella en Cailleach, waaronder; Schelde, Sille (Frankrijk) en Sihl (Zwitserland). Het onderzoek uitgevoerd door Machiels & Valgaerts (2000) heeft pas in de laatste twee decennia geleid tot deze nieuwe inzichten. Voor de hier beschreven groep van ezelnamen lijkt deze verklaring echter zeer onwaarschijnlijk omdat ze elke historische verwijzing ontbreekt. De vroegste waarneming  is eselbeke (1570) . Kempenaars gaat in Vlaamse Waternamen (2018) ook hier uit van de betekenis van duiker.

Rivierbeschrijvingen

(1) Ezel (Hoogeloonse Ezel)

De Hoogeloonse Ezel is een slechts 3 km lang beekje dat we nu nog kennen als Kleine Aa en dat ten noorden van Hoog-Casteren in de Kleine Beerze uitmondt. Het beekje vormde lange tijd de gemeentegrens tussen Vessem-Knegsel-Wintelre en Hoogeloon. De Ezel werd voorheen gevoed door twee al in 1630 verdwenen visvijvers op het Broekenseind, nu de Voorste- en Achterste Wijer genoemd. De oude rivierovergang met de naam ezel in de ruilverkaveling verdwenen.

Historische veldnamen

De Bont (1960) noemt nog 4 Brabantse ‘ezels’ allen in de betekenis van rivierovergang, brug of duiker. ‘We gŏon ouver den eizel’ zij men vroeger in Oerle, als men over de duiker liep in de straatweg van Oerle naar Wintelre. Het betreft een oude weg die daar nu de Bruggenrijt kruist (oorsprong van de Ekkersrijt. Ook in Bladel had men ‘den ĕurste en den twĕeden eizel’. Volgens mondelinge mededeling van Harry Baaijens (Heemkundekring Bladel) betreft het twee dicht bij elkaar gelegen voordes in waterlopen op de Kroonvense Heide. Het betreft hier de oude weg van Bladel (Ten Vorsel) naar de abdij van Postel. Ook in Oerle (op de Stroot) is nog een ezel als brug bekend over de voormalige Zonderwijkse Dommel of huidige Rundgraaf. Beex (1986) noemt een ezel in het riviertje de Geelrijt bij Casteren. Tenslotte nog een ezel in Budel ‘men  ging men via de Ezel over de rioolbeek (achterste loop) en via Beverbeek naar Achel’.

Geraadpleegde bronnen

• G. Beex: Wat is een ezel, in Brabants heem: tijdschrift voor archeologie, geschiedenis en volkskunde, vol 38 (1986) nr. 4 p. 277-288.
• P. Kempenaars, K. Leenders, V. Mennen, B. Vannieuwenhuyze: De Vlaamse waternamen, verklarend woordenboek deel 1 (2016) en deel 2 (2018).
• Omgevingsdienst Zuidoost Brabant: Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart Bladel (2018).
• Omgevingsdienst Zuidoost Brabant: Catalogus Cultuurhistorische Inventarisatie Erfgoedkaart Cranendonck (2017).
• P. J. Rentenaar: Kanttekeningen bij een ezelsrug, in Naamkunde, Jaargang 14 (1982).
• Gemeente Hoogeloon, diverse auteurs: Drie dorpen een gemeente. Hoogeloon (1987).
• A. D. Kakebeeke: Jubileumboek van het waterschap De Dommel, waterschap Het stroomgebied van de Dommel. Boxtel (1963).
• C.H. Edelman en Dr. A.W. Vlam: Over de perseelsnamen van het Nederlandse rivierkleigebied, Noord-Hollandsche uitgeversmaatschappij. Amsterdam (1949).
• A.P.de Bont: Dialekt van het Kempenland, deel III, geografische namen. Assen (1969).
• L. Machiels & E. Valgaerts: Landschap en volksgeloof in Keltisch perspectief, Gent (2000)
• M. Schönfeld: Nederlandse waternamen: Amsterdam (1955).