De Gampel vormde één van de historische mondingen van de Aa of Weerijs alvorens deze zich binnen de stadsmuren van Breda verenigde met de Mark. Oudste waarneming (1307, kopie 16e eeuw) in loco dicitur Ghempel (1307, kopie 16e eeuw), Ghemple (1378). In 1550 wordt deze loop aangeduid als Sint-Maartens Gampel, later na afsluiting van de Aa of Weerijs als Gampelsche Gracht (18e eeuw), in 1832 als Gampels Vaart. De tweede monding van de Aa of Weerijs werd aangeduid als Donkvaart. Beide takken omsloten het eiland Haagdijk.
De Gampel stroomde voorheen bij de Jan van Polanenkade (nu Markendaalse weg) in de rivier de Mark. Graaf Hendrik van Nassau, heer van Breda, moderniseerde de vesting met als gevolg dat het water van de Aa of Weerijs niet meer in de Mark, maar in de nieuwe vestinggracht terecht kwam. Later werd het water van de Aa of Weerijs afgeleid via een kanaal naar de Grote Watermolen op de Mark. De Gampel werd een dode rivierarm en is tenslotte gerioleerd.
Op de Gampel stond al voor 1421 een watermolen (de Gampelse molen) eigendom van de heren van Breda. In 1612 werd deze molen afgebroken ten gunste van de nieuwe Grote Watermolen op de Mark. De laatste onderdelen van de molen gebruikt voor de bouw van de Watermolen Het Fortuin in Breda.
De etymologie van Gampel is waarschijnlijk zeer oud. Carnoy (1947) verwijst naar Keltisch gamb-ara in de betekenis ‘samenvloeien, uitmonden’. Het Middelnederlands woordenboek beschrijft gantel/gentel als een verbindingspunt, een plaats waar twee dijken (of waterlopen) bijeenkomen. Vergelijkbaar met plaats- en waternamen zoals; Gantel, Gennep, Gender, Gent en de plaatsnaam Gemonde (Gamunda). Gevormd bij de wortel *gan- in de betekenis ‘samenvloeien’ of ‘uitmonden’.

Kaart van Breda voor de eerste grote stadsuitbreiding (omstreeks 1530). Rechtsonder de twee Gampel-stromen op het grondgebied van (dan nog) Princenhage, die het eiland rondom de Haagdijk omsluiten. Geheel rechts de Ghempelpoort. Op de plattegrond zijn de contouren van de nieuwe vesting al ingetekend.

De twee mondingen van de Aa of Weerijs omsluiten de Haagdijk alvorens in de Mark te stromen. Fragment van een plattegrond van het zuidelijk deel van Breda (1739). Bron: Collectie kaarten en tekeningen van het Rijksarchief in Noord-Brabant, ca. 1500 – ca. 2000.
Geraadpleegde bronnen
- H. Thiadens: De Gampel in Breda (1974)
- Gemeente Breda: Gasthuisveld, van ontbieden naar ontmoeten (2019).
- Wiro van Heugten en Wim van Heugten: Watermolens in Noord-Brabant (2020)
- http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/gampel
- M. Schönfeld: Nederlandse waternamen (1955)
- M. Gysseling: Etymologie van Gent (1945)
- J. E. de Langhe, Toponymica uit de kuststreek, (De Gentele) in Biekorf. Jaargang 68 (1967)
- A. Carnoy: Van Genepiën tot Gent (1947)
- G. van Wezel: Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda (1999).