De huidige Pettelaarse Vaartgraaf werd in 1950 geheel kunstmatig gemaakt bij de aanleg van het stadsdeel Den Bosch-Zuid en het graven van de Zuiderplas. In 1970 verdwijnt met de aanleg van de A2 ook de oude verbinding naar Haanwijk en het Dooibroek. Tussen het landgoed Pettelaar en het Sterrenbos ligt nu nog steeds een gedeelte van de oude Vaartgraaf met een duiker onder de Koedijk naar kasteel Oud-Herlaar.

De nieuwe stad ‘s-Hertogenbosch heeft vanaf de 14^e eeuw een grote behoefte aan zand voor de uitbreiding en ophoging van de stad. De heren van Herlaar maken een bestaande waterloop geschikt als transportroute met schepen (pleiten). Als na enkele eeuwen de ophogingswerken zijn voltooid raakt de vaart in onbruik. De Pettelaarse Vaartgraaf volgde het tracé van een historische bedding van de Dommel. De graaf begon bij Haanwijk aan De Dommel, maar het is niet waarschijnlijk dat de transportroute ook zover reikte.

De normale handelsvaart vanaf het Brabantse achterland naar de stad verliep via de rivier de Dommel. Uit 1618 is er een getuigenis dat er ‘een Plaecxke aen de Balck op Haenwijck’  werd gebruikt als publieke laad- en losplaats. De getuigen vertellen dat zij aldaar op de kant van het water gelost en geladen hebben hooi, mest, strooisel, rijshout, dat zij met pleyten en schuiten van den Bosch aanvoerden. Met ‘de balk’ wordt bedoeld de afsluiting in de Dommel bij de watermolens van Halder. In 1340 wordt al gesproken van een ‘borchamer’ een losplaats ter plaatse van het kasteel. Door de molensluizen in de Dommel te trekken was het ook mogelijk schepen met hout en stenen afkomstig uit Boxtel doorvaart te verlenen.

Etymologisch is de waternaam een combinatie van een plaatsaanduiding (Pettelaar) met de waternamen vaart + graaf. Vaart is afgeleid van het werkwoord varen (in de betekenis van voortgaan). Graaf is afgeleid van het werkwoord graven (een gegraven watergang). Alleen in de Nederlandse taal heeft de betekenis van varen zich als werkwoord ontwikkeld naar voortbewegen per boot. Een vaartgraaf is dus een bevaarbaar gegraven water, dat in de moderne taal is verdrongen door kanaal.

Zie ook de artikelen Vaart en Graaf.

Op de waterstaatskaart ’s-Hertogenbosch-3 (1876) wordt de Pettelaarse Vaartgraaf nog duidelijk aangegeven; vanaf de stad, door het Bossche Broek naar Landgoed Pettelaar.

Geraadpleegde bronnen

• Peter J. C. Verhagen: Het Bossche Broek, in Dungense Historiën 18 (2012).
• Spierings: De watermolens van Herlaar. In Brabants Heem (1975).
• https://www.bhic.nl/media/document/file/dungense-historien-6-2012-afl-18-augustus.pdf
• M. Schönfeld: Nederlandse waternamen (1955).
• Kempenaars, K. Leenders, V. Mennen, B. Vannieuwenhuyze: De Vlaamse waternamen, verklarend woordenboek deel 1 (2016) en deel 2 (2018).
• http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/vaart1