De Boomgracht is een historische verbinding tussen de rivieren Dommel en Tongelreep. De ca 1,5 km lange grotendeels gegraven gracht liep vanaf het Boomven nabij de Venbergse watermolen aan de Dommel naar het buurtschap Bruggerhuis aan de Tongelreep. In 1480 werd deze gracht al vermeld onder de naam Baustgrave, later Bautsgraft (1537), Balsgracht (1667) en Palsgragt (1767). Vanaf 1695 wordt deze ook Boomgracht genoemd.
De gracht is waarschijnlijk onderdeel geweest van een historische landweer ter bescherming van Valkenswaard. Deze landweer lag strategisch op de kortste verbinding tussen de twee rivieren, op een plaats met veel vennen en moerassige laagtes. Waterhuishoudkundig is er nooit sprake geweest van een echte verbinding tussen Dommel en Tongelreep. Dat er wel sprake was van een echte gracht bewijst een begin 16e eeuwse attestatie. Aan de Dommel werd in het Boomven door de bewoners van Zeelberg turf gewonnen. Een dorpsordonnantie van Waalre en Valkenswaard (1508) vermeldt dat de bewoners van de Zeelberg hun turf uitsluitend doer den bautsgraft naar huis mochten transporteren. Ook op de waterstaatskaart van 1877 is nog steeds een natte verbinding te zien, waarbij het Boomven wordt ontwaterd naar het lager gelegen dal van de Tongelreep. Alleen het laatste deel is nu nog aanwezig en wordt als Boombosserloop aangeduid.
Kaart van Van der Voordt-Pieck uit circa 1840 met ten noordoosten van de Vaarvennen de Boomgracht die het Boomven aan de Dommel verbindt met de Tongelreep. Op deze kaart zijn ook de diverse zandwegen door het heidegebied zichtbaar.
Naamgeving
Waarschijnlijk hebben de verschillende benamingen allen te maken met de verdedigingsfunctie van de gracht. Baustgrave/Bautsgraft kan een verbastering zijn van Latijns abattis 1) in de betekenis van landweer. Vergelijk met Germaans ‘bout’ in de betekenis van korte, dikke paal. Balsgracht kan verwijzen naar mnl. ‘bolle’ voor boomstronk of mnd. ‘bōle, bolle, bāle’ in de betekenis van balk, dikke plank. Vergelijk ook ‘balista’ in de betekenis van bolwerk, een verschansing van hout of aarde. Ook Palsgragt verwijst mogelijk naar een gracht met palen (naar een vroege ontlening aan (Latijns) pālus. Mogelijk is ook de jongere naam Boomgracht ontleend aan de combinatie van palissaden (boomstammen) met een gracht. Dus geen verbasteringen maar verschillende verwijzingen naar de zelfde functie.
1) Abattis (ook abatis) is een verdedigingsmiddel gevormd door gekapte bomen, of soms door gebogen bomen, waarvan de uiteinden van de takken zijn geslepen en tegen de vijand gericht. Meer recentelijk versterkt met prikkeldraad (19e eeuw). Het middel is al bekend uit de Romeinse tijd. Een abattis wordt meestal voor de sloot gebouwd. Afkomstig van het werkwoord ‘vellen’.
Landweren
Landweren kunnen kilometers lange verdedigingswerken zijn, die in deze streek vooral werden aangelegd om de dorpen tegen indringers te beschermen. Het is bekend dat de Kempen in de 15e en 16e eeuw veelvuldig werd geteisterd door roofzuchtige benden en soldaten van zowel Staatse als Spaanse troepen (80-jarige oorlog). In die periode werden diverse dorpen, waaronder Dommelen, geplunderd en platgebrand. Vooral de doorgaande route Luik-Den Bosch, die via Valkenswaard liep, werd door roofzuchtige legers veel gebruikt. Op meerdere plaatsen in Valkenswaard vinden we sporen terug van deze strijdtonelen.
Grachten bij landweren dienden in eerste instantie om aarde voor de borstwering te kunnen opwerpen, waarbij wal en gracht samen een hindernis voor de vijand vormden (Landolt, 1861). Meestal bestonden de landweren uit dubbele grachten, waartussen een grondwal met begroeiing van bijvoorbeeld doornstruiken of een palissade van gevelde boomstammen (een Abattis). Voor de landweer lag een wirwar aan struikelgaten (een soort valkuilen) die de doorgang van de vijand nog moeilijker maakte. De Boomgracht fungeerde tot omstreeks 1800 als verdedigingslinie voor de noordelijk daarvan kamperende troepen. Men had er uitzicht op alle wegen die vanuit het zuiden Valkenswaard bereikten.
Geraadpleegde bronnen
- M.F. Landolt: Militair woordenboek (1861).
- Moerman: Archeologische opgraving Lage Heide vindplaats 4, Dommelen. IDDS Archeologie rapport 1590 (2014)
- http://www.erfgoedgeowiki.nl/index.php/Kampement_Boomgracht,_Valkenswaard
- http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/gracht1
- http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/paal1
- http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/bolwerk
- http://www.erfgoedgeowiki.nl/index.php/Turfwinning_Boomven,_Valkenswaard