De Hilver is nu één van de bovenlopen van het Spruitenstroompje in het stroomgebied van de rivier Dommel. Na samenvloeiing met de Reusel vormen deze samen de Achterste Stroom. De Hilver wordt als waternaam voor het eerst vermeld op kaarten in het begin van de 17e eeuw. Er zijn in archieven geen oude vermeldingen gevonden, waardoor ernstig wordt getwijfeld aan de historische herkomst van de waternaam. Waarschijnlijk berust deze op een re-interpretatie van de plaatsnaam Hilvarenbeek.
Ook over de ligging is veel onduidelijkheid. Op oude 17-18e eeuwse kaarten wordt de naam vermeld bij het riviertje dat nu met Stroom onder Hilvarenbeek wordt aangeduid, maar op ruim een kilometer afstand van het oude dorp langs kasteel Groenendaal stroomt. Ook wordt de naam Hilver soms ook gegeven aan de huidige Stroom onder Hooge en lage Mierde en de Reusel (zie afbeelding). De meeste van deze kaarten zijn in detail zeer onbetrouwbaar. De oudste kadastrale minuutplannen (1832) geven een ligging aan in het oude centrum van het dorp. Aangenomen wordt dat het dorp Hilvarenbeek is gesticht aan de samenvloeiing van Hilver en de Plattebeek. De beek waaraan Hilvarenbeek is ontstaan (en die we pas veel later Hilver zijn gaan noemen) is dus nooit een groot water geweest.
Op deze kadastrale kaart staat de ligging van de rivier de Hilver (Noorderbeek) aangegeven. Het riviertje stroomde parallel aan de Paardestraat (de oude weg van Hilvarenbeek naar Rovert en Poppel) langs de oude kasteelplaats en het Marktveld (Vrijthof). De Plattebeek (Zuiderbeek) volgt achterlangs de bebouwing van de Papenstraat, onder de Gelderstraat (voormalig tolbrug) om nabij de Varkensmarkt voor de bebouwing langs, om bij de voormalig ’Villa Jachtlust’ samen te vloeien met Noorderbeek. Bron: Kadasterkaart (minuutplan) Hilvarenbeek, sectie D, blad 2 (1832).
Het riviertje ontspringt aan de oostrand van de Rovertsche Heide in een kwelgebied dat met ‘de Siep’ werd aangeduid (siep=sijpelen). Zie ook het artikel onder de waternaam Zijp. De Hilver stroomde langs de voormalige kasteelplaats naar het centrum van Hilvarenbeek, achter de huizen van het Vrijthof en de Paardestraat naar de Varkensmarkt, waar deze samenvloeide met de Platte Beek of (Hesselse) Wouwer. De waternaam Wouwer verwijst oorspronkelijk naar een vis)vijver. De Platte Beek of (Hesselse) Wouwer liep vanuit het zuiden langs het Papenstraatje naar de Varkensmarkt. Dit was aanvankelijk een drassig gebied, gelegen tussen de twee genoemde beken. De Hilver werd ook wel de Noorderbeek genoemd, de Platte Beek werd Zuiderbeek genoemd. Na samenvloeiing liep het riviertje verder als Hakvoortscheloop naar de Stroom.
Begin 19e eeuw stelde de beekjes in omvang al niet veel meer voor. Met de aanleg van riolering in het dorp in het midden van de 20e eeuw zijn ze geheel verdwenen. Vanaf het huidige Alidapad is de Platte Beek omgeleid langs de westrand van het dorp, vanaf Klein Loo takt ook het water van de voormalige Hilver aan. Na samenvloeiing met de Roodloop en de Stroom onder Hilvarenbeek stroomt deze nu bij Biest-Houtakker als Spruitenstroompje in de Reusel. In de 19e eeuw werd het Spruitenstroompje ook vermeld als Beekse Lei.
Het dorp Hilvarenbeek
Het dorp Hilvarenbeek wordt voor het eerst vermeld in 1304 (kopie 17e eeuw) als Hildewarenbeecke, in 1331 als Beke Hildewardis, daarvoor nog gewoon als Beika (1155) en Beke (1187). Volgens de legende zou Hildeware, dienstmaagd van de heilige Oda, hier een kerk hebben gesticht. Aannemelijk is dat het de (heilige) Hereswind of Hilsondis (echtgenote van graaf Ansfried) betreft. Van hen is bekend dat ze omstreeks 990 uitgebreide schenkingen van goederen en rechten deden vanuit westelijk Texandrië (Gilze, Baarle etc.) aan de door hun gestichte abdij van Thorn.
Het officieuze gemeentewapen van de gemeente Hilvarenbeek (1813-1961) was gebaseerd op de samenvloeiing van twee beken rondom de parochiekerk. Bron: Wikipedia (2020).
Olieverfschilderij omgeving Varkensmarkt van J.A.W. van Ooijen. Omstreeks 1933. Geheel links, achter de begroeiing en rakelings langs de bebouwing liep de Platte Beek. Bron: BHIC.
Kaart van Brabant ten zuidwesten van Eindhoven en van het noordelijk deel van België (1745). De naam Hilver wisselt op kaarten uit de 17e-18e eeuw nog al eens van plaats. Hier is de naam (onjuist) geplaatst bij de huidige Stroom onder Hooge en Lage Mierde en verder naar het noorden bij de Huidige Reusel. Bron: BHIC.
Twee foto’s van de Zuiderbeek of Plattebeek, die in volksmond ook wel Hesselse Wouwer werd genoemd (naar boer Hesselmans). De tweede foto toont een overstroming van de beek omstreeks 1950. Bron: Hilvarenbeek in oude ansichten. De eerste foto op de zelfde locatie gezien vanaf het Alidapad. Met dank aan Kees Naaijkens via Heemkundige Kring Ionannes Goropius Becanus. Bron: Kees Naaijkens 2020.
Geraadpleegde bronnen
- van Berkel & K. Samplonius: Nederlandse plaatsnamen verklaard (2018).
- Lijten: Hilvarenbeek en Hilver, in de Hilverbode (1970).
- Hilvarenbeek in oude ansichten.
- Werner Hermans | wernerhermans.com (2011)
- Robas: Historische atlas van Noord-Brabant (1989).
- BHIC: https://www.bhic.nl/ontdekken/verhalen/platte-beek
- Heemkundige Kring Hilvarenbeek – Diessen https://www.heemkundigekringhilvarenbeek.nl/zes-kernen/hilvarenbeek/
- Duijvestijn e.a. (red.): Beke der heyliger Hildevardi, in Hildewaren Beke. Een bundel heemkundige opstellen over Hilvarenbeek en Diessen (1981).
- https://www.archieven.nl/nl/zoeken?mistart=100&mivast=0&mizig=187&miadt=0&milang=nl&misort=last_mod%7Cdesc&miview=gal&mizk_alle=hilvarenbeek
- SRE: Kempisch erfgoed in beeld (2011) https://erfgoedenruimte.nl/system/files/practical_example_files/Toelichting%20erfgoedkaart%20Kempen%20versie%202.pdf
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Wapen_van_Hilvarenbeek
- BHIC: Kaart van Brabant ten zuidwesten van Eindhoven en van het noordelijk deel van België. (1745).
- BHIC: Kadasterkaart (minuutplan). Varkensmarkt en omgeving. Hilvarenbeek, sectie D, blad 2 (1832).
- Hilvarenbeek in oude ansichten. https://www.europese-bibliotheek.nl/nl/boeken/Hilvarenbeek_in_oude_ansichten_deel_2/100-105630/artikel/7#fragment