Sas

      Geen reacties op Sas

Sas komt (Zas, Sassing) vooral in Vlaanderen, Zeeland, Holland en West-Brabant voor in de betekenissen ‘sluiskolk, sluiswiel of (schut)sluis’. Elders ook als spui- of inlaatsluis. Het woord is nog niet goed verklaard. In de oudste attestatie (1547) heeft het betrekking op de nieuw te bouwen sluizen bij het huidige Sas van Gent en dan expliciet op het waterbassin ‘Zas of receptacle’ en dus op de ‘bak, kolk, houder of bassin’ en niet op de sluis.

Het woord is in het graafschap Vlaanderen overdrachtelijk ontstaan uit de Franse betekenis van sas  ‘zeef’ en de overgangsbetekenis ‘vergaarbak onder de zeef’. Het woord werd dus toegepast op het bassin waar schepen wachten om te passeren. De huidige betekenis ‘sluiskolk’ heeft zich daarna in het Nederlands ontwikkeld en werd in de 19e eeuw weer in het Frans teruggenomen in de nieuwe betekenis van sluis.

Bij de aanleg van de Zuid-Willemsvaart (1826) werden in de stad Den Bosch eveneens twee sassluizen gebouwd, die samen de huidige Sluis-0 aan het Hinthammereind gingen vormen. Zie afbeelding 1. Het ontwerp werd sterk bepaald door de militaire functie van de sluizen en het inundatiepeil van de stad. In het ontwerp van het kanaal was de deze scheepvaartsluis overbodig, immers 300 meter buiten de stad lag (de in 1935 gesloopte) Schutsluis 1.

Verder zijn de volgende sassluizen bekend;

  • Dintelsas, naar de in 1808 (hernieuwd in 1825) bij de monding van de rivier de Dintel in het Volkerak aangelegde dam.
  • Het Benedensas (Steenbergse Sas of Heysche Sas) een gerestaureerd historisch sluizencomplex uit 1824 (deels ook uit 1884) dat zich bevindt nabij Steenbergen en De Heen.
  • Nieuwe Bovensas of Roosendaalse Sas.
  • Bovensas of Blauwe Sluis. Aan de kruislandsedijk (Steenbergen). Monding van De Beek, het verlengde van de Tuimelaarskreek, in de Steenbergse Vliet.
  • Striense- of Strijense Sas (Strijensas, NH) naar het voormalig water de Striene (thans het Hollands Diep). Het dorp behoorde tot 1421 tot Klundert. Voor die tijd vormden Holland en Brabant één aaneengesloten gebied.
  • Nollekes Sas. Afbeelding 2 en 3. Voormalige Sas van de haven van Zevenbergen op de Mark (1602).
  • Sas aan de Roode Vaart of Hollandsch Diep (1683). Afbeelding 4.
  • Voormalige Hagoortse Sas (Capelle, NBr.) aan het Oude Maasje.
  • Sas van Hedikhuizen (1833) was een sluisje in de Maasdijk tussen Hedikhuizen en Bokhoven, ook wel het Sas van Hedikhuizen genoemd.
  • Onzeker is de benaming voor het buurtschap Het Sas (Alphen-Chaam) zoals gegeven door Buiks (1993) vanwege de ligging ver in het binnenland. In Vlaanderen en Vlaams-Brabant worden sas-namen wel tot dieper in het binnenland aangetroffen bij 18e en 19e eeuwse kanalen. Mogelijk een Middeleeuwse sluis.
  • Het Sas (het Saske) in Lommel Kolonie, inlaatsluis uit het Kempens Kanaal (Kanaal Bocholt-Herentals) afwaterend naar de Beekloop (stroomgebied van de Dommel). Zie afbeelding 5).

Afbeelding 1: Eén van de twee sas-sluizen in de Zuid-Willemsvaart bij het Hinthammereinde (de latere Sluis-0). Overgenomen uit Steketee en Hoogma (1996).

Afbeelding 2: Nollekes Sas bij de Zevenbergse haven naar de Mark. Minuutplan Zevenbergen Sectie A – M Blad Verzamelplan (1832)

 

Afbeelding 3: Nollekes Sas (1730) en afgebroken in 1968. Bij de uitmonding van de Roode Vaart in de Mark heeft al eerder een sluisje gelegen. Begin zestiende eeuw was de Roode Vaart vanaf de Zevenbergse haven naar het Lamsgat al gekanaliseerd (1602). Tot de afsluiting van  de Mark-monding bij Dinteloord in 1828 was deze sas een zeesluis.

Afbeelding 4: Sas aan de Roode Vaart of Hollandsch Diep. In 1683 kreeg Zevenbergen van Willem III van Oranje toestemming om de haven naar het noorden door te trekken naar het Hollandsch Diep. De getijdenbewegingen moesten de haven op diepte houden, maar dat werkte niet altijd even goed en de haven dreigde voortdurend te verzanden.

Afbeelding 5. Het Sas in Lommel Kolonie, één van de ruim 30 inlaatsluizen uit het Kempisch Kanaal. Geanet.

 

 

Geraadpleegde bronnen:

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *