Het Smalwater (Ook Molengraaf, Smalle Water en Zandvliet) is een middeleeuws gegraven kanaal ten behoeve van de watermolens in Boxtel. Ook nu nog vormt het Smalwater een verbinding tussen de Beerze en de Dommel. De oudste attestatie is Molregrave (1232) in een document waarin heren van Oirschot-Vught hun bezit benoorden dit water kwijtspeelden aan de hertog van Brabant. Op het Smalwater stonden lang twee molens, die samen met de molens op de rivier Dommel het grootste molencomplex van de Meierij vormden.

 Het Smalwater is een vroeg technisch kunststukje. Deze ongeveer 1750 meter lange verbinding doorsnijdt een hoge zandrug tussen de beekdalen van de Dommel en de Beerze. De molens waren allen eigendom van Heer van Boxtel. In 1802 werd een papierfabriek opgericht die de watermolen huurde van de laatste Heer van Boxtel en die er in 1809 een windmolen bijbouwde. De laatste heer van Boxtel, Prins Frederik III van Salm Kyrbourg, werd tijdens de Franse Revolutie in juli 1794 te Parijs onthoofd. Hij liet slechts schulden na. In 1891 werden zijn bezittingen, waaronder de molens, verkocht.

Na mislukte onderhandelingen over de aankoop van de watermolen, besloten de commissarissen kort na 1819 de papierfabriek en windmolen te verplaatsen. De watermolen diende hierna weer als volmolen (rechts) en oliemolen (links). In 1912 werden de molens op het Smalwater verkocht aan het Waterschap De Dommel en daarna afgebroken. De molens veroorzaakten wateroverlast en het waterschap was nu eenmaal opgericht om obstakels in de rivier op te ruimen. De hoofdstroom van de Beerze werd in de het begin van de 20^e eeuw weer grotendeels richting Essche Stroom geleid. De molens op de Dommel bleven in bedrijf tot 1934 toen een hevige storm ze zwaar beschadigde.

Afbeelding: Grondkaart van de rivier de Dommel gedeelte ‘s-Hertogenbosch-Boxtel. Rechts (nabij Zandvliet en Breukelen) stroomt het Smalwater in de rivier de Dommel. Bron: Oud Archief Waterschap Beneden-Dommel (1902).

Afbeelding: Links is de toren van de Sint-Petruskerk zichtbaar. Rechts daarnaast een deel van de dubbele watermolen op de Dommel. Uiterst rechts een deel van de dubbele watermolen op het Smalwater die op dit punt ook uitmondt in de Dommel. Fotograaf: onbekend. Bron: R. v Nooijen (2016)

Afbeelding: De dubbele watermolen op het Smalwater van fotograaf Pierre Janssen (1910).
Bron: R. v Nooijen (2016)

Geraadpleegde bronnen

• A.H.W. Leenders: Ruimtelijke planning in het centrum van Boxtel in de dertiende eeuw. Brabants Heem 52 (2000).
• H. Pel: Watermolens in Boxtel en Liempde. Canon van Boxtel (2015).
• R. van Nooijen: De Waterleidingen van Boxtel. Canon van Boxtel (2014).
• P. H. van Halder: Watermolens in Noord-Brabant vroeger en nu (2010).
• H. Buijks: De Boxtelse molen. BHIC (2009).
• R. van Nooijen: De wonderbaarlijke verplaatsing van L’infatigable, Brabants eerste papierfabriek. Boxtel (2016).