Maalstroom

      Geen reacties op Maalstroom

Maalstroom, Maelstrem (1309) is een voormalige nederzetting gelegen aan de Oude Dieze tussen Den Bosch en Orthen. Andere oude schrijfwijzen zijn Maelstram en Maelstrom. De Nederzetting bestond uit enkele huizen en een St. Pieterskapel en was waarschijnlijk al een bloeiende handelsnederzetting vóór de stichting van nieuwe stad Den Bosch omstreeks 1184.

In 1545 werd het buurtschap Maalstroom op bevel van Karel V compleet gesloopt om een vrij schootsveld van 2500 voet (± 800 meter) te verkrijgen voor de verdediging van de stad ‘s-Hertogenbosch. Maalstroom lag direct aan de Oude Dieze of Zwarte Water op de plaats waar voor de stichting van de stad de Vliertsche wetering, Oude Aa en Dommel bij elkaar kwamen.

Nadat in 1441 een nieuwe Dieze werd gegraven verdween kort daarna ook de natuurlijke ‘open’ verbinding tussen de Dieze het achterland van Dommel en Aa. Het gebied tussen de Oude en Nieuwe Dieze ligt nu de Ertveldplas en de Zandzuigerstraat, bij Orthen begrensd door de Engelsedijk.

Afbeelding: Plattegrond (1616) van het gebied van Orthenpoort tot Maalstroom ten behoeve van de voorgenomen aanleg van een nieuwe dijk op Maalstroom ter vervanging van een oudere daar in de buurt.
Bron: collectie schaduwarchieven. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch.

De etymologie van maalstroom is een samenstelling van malen (draaien) en stroom. Het woord is oorspronkelijk gebruikt in de betekenis van getijdenstroom, later ook als draaikolk, draaikuil in een rivier. De naam kan betrekking hebben op het getijdenverschil of op de stroming in de Dieze zelf. Hierover later meer.

De benaming maalstroom is een uit de zeevaart bekende getijdenstroom voor de kust bij Noorwegen. De eerste vermelding is gevonden in de zeeatlas Spieghel der Zeevaerdt van de Enkhuizenaar Lucas Jansz. Waghenaer uit 1584. Later wordt het woord ook gebruikt in de betekenis van: draaikolk, draaikuil of in overdrachtelijke zin: dol, gek, dwaling. Het woord is volgens  N. van der Sijs (1998) pas vanaf de 16e eeuw bekend en vanuit het Nederlands verspreid over alle Scandinavische landen, Engeland en Frankrijk.

Bijzonder is dat Brabantse vermelding al vele eeuwen ouder is. Omstreeks a. 1000 zal er in de Dieze zeker sprake geweest zijn van een getijdenverschil of mogelijk zelfs een vloedstroom vanuit zee. In de 19e eeuw was hier nog ca 20 cm van over (Blink, 1892). Waarschijnlijker is dat de naam betrekking heeft op de rivier zelf. Mogelijk is er een verband met de oudste naam van de Dommel (Latijn = Dutmala, Oudnederlands = Dumella) welke verklaard kan worden als ‘het water met de vele draaiingen’. Zie het artikel over de rivier Dommel.

Een andere mogelijkheid is dat ‘maal’ is afgeleid van ‘mala’ zoals in naam voor de polders Laag en Hoog Hemaal en het dorp Rosmalen. Dan in de zeer oude betekenis van ‘openbare vergaderplaats, gerechtsplaats, markt, verzamelplaats’.  Dit past meer bij de oudste geschiedenis van deze verdwenen handelsplaats aan de Dieze.

Plaatsbeschrijvingen

Orthen zou volgens een legende zijn ontstaan aan een binnenzee gelegen tussen Waal en Maas. Een op zee verdwaalde Drossaert beloofde een kerk te zullen bouwen op de plaats waar hij veilig aan land kon komen. Dat gebeurde te Orthen waar als dank de ‘St. Pieterskapel en Maelstrem’ werd gesticht om in de toekomst vreemdelingen te behoeden voor verdrinking. De kapel van Maelstrem schijnt een van de oude godsgebouwen in de regio te zijn geweest die sedert de tiende  eeuw al parochiële rechten van doopen en begraven bezat.

Diverse kaarten van het gebied rondom Orthen vanaf de 16e eeuw. Links het dorp Maalstroom met de kapel, gelegen aan de Oude Dieze) Bron: facebook.com/pg/orthenstol

Geraadpleegde bronnen

   

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *