De Tongelreep is een rivier die op de grens met Belgie ontstaat uit de samenvloeiing van Warmbeek en de Prinsenloop (ook Haagbroekerloop). Ze vormt vanaf daar de gemeentegrens tussen de gemeenten Heeze-Leende en Valkenswaard. De Tongelreep komt in Gennep (Eindhoven) samen met de Dommel. In Belgie wordt de naam Tongelreep niet gebruikt. Volgens Kempeneers (2016) is de naam wel een enkele keer geattesteerd in Kaulille (B).

De naam Tongelreep is voor het eerst beschreven als Tongelreep (1402) ‘n akker te Leende aan de Tongelreep’ en in 1409 van als ‘een huis aan de Tongelrepe’.  In oude protocollen komen verder nog voor; die stroem geheyten die Tongereep, aen de Tongelreept, die Tonghereep. In de 19^e eeuw was de officiële naam Tongreep.

De Tongelreep ontspring op de grens met Belgie uit de Warmbeek (Wambeek) en de Prinsenloop.
Bron: Waterstaatskaart Valkenswaard 2 (1877)

De etymologie is onzeker. Er zijn twee verklaringen.

(1) Het eerste woorddeel tonger kan volgens Schönfeld ((1955) in verband worden gebracht met de volksstam ‘Tungri’. Deze volksstam leefde in de Romeinse tijd ten zuiden van de oorsprong van de huidige Tongelreep. Het tweede woorddeel ‘epe’ is afgeleid van het Germaanse ‘apa’. In de Frankische tijd was het een algemene aanduiding van kleine beken en rivieren (zo ook in Brabant; Keersop, Gennep, Rosep, Gorp, Velp, Erp, Nispen). Schönfeld (1955) geeft aan dat de naam oorspronkelijk uit  Tonger-epe is ontstaan, dat werd opgevat als Tonge-reep en verzwaard tot Tongelreep. Tongelreep zou dan het ‘water afkomstig uit het gebied van de Tungri’ kunnen betekenen.

(2) Tonge kan ook voorkomen in de betekenis an een ‘landtong’ naast een waterloop. Volgens  Van Berkel & K. Samplonius (2018) ligt het lichaamsdeel tong, in overdrachtelijke zin, ten grondslag aan de benaming voor stukken land die in een smalle strook uitlopen of in zee uitsteken (een landtong). Ook ter aanduiding van een spits in het land inlopend water. Kempeneers e.a. (2016)  neemt dan ook voor het tweede woorddeel  reep aan, in de betekenis van ‘landstrook’. Deze dubbelbetekenis is voor een waternaam echter vrij onwaarschijnlijk. Bovendien is de r-uitgang in het eerst woorddeel al vanaf de 14^e eeuw onveranderd.

Plan voor de kanalisatie van de rivier Tongelreep (Tongreep) en de bevloeiing van landbouwgronden behorend bij de Achelse Kluis (1877). Archief Waterschap De Dommel. Bron: BHIC.

Rivierbeschrijvingen

Tungri (onder ede verbonden volken)

Op de markt van de Belgische plaats Tongeren staat nu het standbeeld van ‘Ambiorix’. Hij was de leider van de Keltische stam van de ‘Eburonen’ die in de tegenwoordige provincies Limburg woonachtig waren. In de winter van 54/53 voor Christus werden onder leiding van ‘Ambiorix’ nabij het Belgische ‘Aduatuca’ (het huidige Tongeren) 6000 Romeinse soldaten (15 Cohorten) in de pan gehakt. Caesars wraak was verschrikkelijk. Nagenoeg het gehele volk werd uitgeroeid. De overgebleven Eburonen vormden in de periode erna, samen met de Attuatici in het land tussen de rivieren Sambre en Maas en de Condrussen in de Ardennen, een nieuw volk dat met de Keltische benaming ‘Tungri’ werd aangeduid (in de betekenis ‘onder ede verbondenen volken’. Hun hoofdstad Tongeren is bekend onder de latijnse naam ‘Aduatuca Tungrorum’ (toeng-ro-roem) was bijna 300 jaar lang de hoofdstad van de ‘civitas Tungrorum’ een Romeinse bestuurseenheid van de provincie ‘Belgica’. In het jaar 636 is deze stad bekend onder de Germaanse naam ‘Tongrensis’ .

Tot in de 6^e eeuw was er in Tongeren een bisschopszetel van waar uit in de Romeinse tijd het geloof al werd verspreid over het huidige Brabant, Limburg, Rijnland en het Groothertogdom Luxemburg. Mogelijk zijn ook namen als Tongeren (Boxtel), Tongelre (Eindhoven) en Tongerlo (Eindhoven), Tongerlo (B) van ‘Tungri’ of ‘Tongrensis’ afgeleid. Dit is zeker niet algemeen aanvaard. Alleen voor de abdijen in Tilburg en Tongerlo (B) is dit met zekerheid aangetoond.

Germaanse stammen in de Lage Landen in de tweede eeuw na Christus
Bron: Taaldracht (2013)

Geraadpleegde bronnen:

• J.W.M. Bots & H.E.M. Mélotte: Van Wedert tot Valkenswaard, een historiebeschrijving van Valkenswaard in twee delen. Valkenswaard (1977).
• W. Iven & T. van Gerwen: Lind de is de sgonste plats. Leende (1974)
• Paul Kempeneers, Karel Leenders, Vic Mennen, Bram Vannieuwenhuyze: De Vlaamse waternamen, verklarend en geïllustreerd woordenboek. Deel 1. Uitgeverij Peeters. Leuven (2016).
• Coenen: Baanderheren, boeren en burgers. Boxtel (2004)
• Trommelen & M. Trommelen: Tilburgse toponiemen in de 16^e eeuw. Tilburg (1994).
• Driessen: De Leenderbrug 1940-1965, in Heemkronijk, jaargang 50 (2011).
• Carnoy: De Germaanse oorsprong van de riviernamen met Apa. Leuven (1923)
• van Gorp: Riviernamen in de Kempen, bijlage 10. Mededeelingen, jaargang 12. Uitgegeven door de Vlaamse Toponymie Vereeniging te Leuven (1936).
• Schönfeld, M. Nederlandse waternamen. Amsterdam: N.V. Noord-Hollandse Uitgeversmaatschappij, 1955.
• Bont de, A. P. Dialect van Kempenland. Assen, 1969.

http://www.heemkundekringachel.be/index.php/teksten-uit-het-archief-1999-2005/134-de-warmbeek-en-omgeving-in-het-verleden-en-nu

https://hiveminer.com/Tags/eburones/Recent

https://taaldacht.nl/2013/08/26/namen-van-nederlandse-stammen-tungri/

http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/tong#berkelplaatsnamen