Het Baaiwater (Baaijwater) is de naam van een deel van de vestinggracht aan de westkant van  ’s-Hertogenbosch. Het Baaiwater was een zogenaamde ‘voorgracht’ gelegen direct voor de glacis van de oude Vughterpoort en de bastions Deuteren en Vught.

Het woord ‘baai’ kennen we in verschillende betekenissen; bocht, inham, boezem, opening. De etymologie van het woord baai is onzeker, het is mogelijk ontleend aan Oudfrans baee ‘opening’ afgeleid van het werkwoord baer, beer ‘geopend zijn’ (1119). ¹⁾

Een glacis is een van buiten naar binnen omhoog lopend terrein om een verdedigingswerk heen. Beschermd door de glooiing en aan het zicht van de aanvaller onttrokken, ligt achter het glacis de bedekte weg, waar de soldaten alleen door krombaangeschut kunnen worden geraakt.²⁾ De Vughterpoort werd dus beschermd door drie grachten met ieder hun eigen brug; de hoofdgracht, de ravelijngracht en het Baaiwater. De baaiwatergracht had bij aanleg aan één zijde een open verbinding met zowel de hoofdgracht als de Dommel (Vughterstroom), de andere zijde was gesloten, waardoor er een soort van inham ontstond.

Waarschijnlijk is de baaiwatergracht aangelegd in de periode tussen 1629 en 1649. De bastions zelf zijn aangelegd tussen van 1619-1622, maar na de verovering van de stad door Frederik Hendrik werd het bolwerk verder versterkt met een ravelijn en een glacis. Op de kaart van Blaeu (1649) is deze nieuwe situatie zichtbaar. Kort na 1700 verdween de open verbinding met de hoofdgracht, waardoor er een in het Baaiwater doodlopende Dommel (Vughterstroom) ontstond. De stadsgracht wordt vanaf dan nog alleen gevoed via de Grote Hekel. Deze situatie is zichtbaar op de kaart van Hattinga (1749). De hoofdgracht en de ravelijngracht zijn eind 19e eeuw verdwenen tijdens de ontmanteling van de vesting (1884). In de bedding van het Baaiwater stroomt nu de hoofdrivier van de Dommel, die hier weer verbinding maakt met de vestinggracht, de Stads-Dommel en na 1911 ook het Drongelens Kanaal.

Deze tekening behoort bij de verkoop van de Rijksgrootenweg door Rijkswaterstaat aan de stad ‘s-Hertogenbosch (1878).

Bouwtekening van de nieuwe Baaiwaterburg bij de Vughteruitgang (1765).

De situatie in 1588. De rivier de Dommel vloeit nabij de Vughterpoort rechtstreeks in de hoofdgracht en er is nog geen sprake van bastions of ravelijnen.

Het Baaiwater in 1649 naar Blaeu. Hier zijn voor het eerst de nieuwe bastions zichtbaar, het ravelijn en de glacis met voorgracht.

De situatie in 1749 naar Hattema. De verbinding tussen het Baaiwater en de hoofdgracht is verdwenen.

Geraadpleegde bronnen

1. archieven.nl
2. Vesting (verdedigingswerk) – Wikipedia
3. erfgoedshertogenbosch.nl
4. Commissie in zake de ontmanteling der vesting ’s-Hertogenbosch. Verslag der commissie ingesteld krachtens ’s-Konings machtiging van 6 maart 1875
5. Vestingwerken ’s-Hertogenbosch, Cultuurhistorische inventarisatie, drs. J.M.J. Willems drs. K. Emmens A.H.M. Glaudemans. (2002).