Wel (welle) in de betekenis van ‘plaats waar water uit de grond opborrelt’. Ook in andere betekenissen zoals; bron, put, draaikolk, kolkende rivier, zieden, koken, bruisen. In de Germaanse taal zijn vele stamvormen te onderscheiden, in het Middelnederlands allen behorend bij het werkwoord wellen. Als waternaam voor stromend water is wel in Brabant zeldzaam en alleen aangetroffen in Welschap en Kwalbeek. In de spreektaal grotendeels vervangen door bron. Waarnemingen zijn Wellebeek in Hardenberg (Overijssel) en Impe (Oost-Vlaanderen). In Duitsland als Welle (Wellenspring, 1715) en Wellbach (Wellebeke (1207). Modern niet aangetroffen in Noord-Brabant. Historisch in de plaatsnamen Welschap (Eindhoven) en Weelde (Ravels). Vergelijkbaar met Vlaams Impe, mogelijk ook in Ulpersloot (Empel) waarbij de w als nultrap van werkwoord wellen is verdwenen.
Naast wel ook kwel. Kwel wordt gebruikt om de toestand aan te duiden waarbij water opwelt of opborrelt uit een berg, dijk of uit de grond (naar het werkwoord kwellen). In het Middelnederlands ‘qwellen; opspryngen als water uter erden of uten berghe (1477). Oudhoogduits quella, maar ook in de Duitse taal is het woord in de loop der Middeleeuwen verdwenen en vervangen door brunn. Na 1440 is men in Oost-Duitse dialecten het woord weer meer gaan gebruiken en vandaar door de Luther-bijbel weer in de spreektaal opgenomen. Als waternaam in Noord-Brabant één waarneming Kwalbeek of Kwelbeek (bij Berlicum en Schijndel).
Wel is in de oorspronkelijke betekenis van (op)borrelen/draaien eveneens verwant met de waternamen; waal, wiel en weel. Wiel komt algemeen voor in de betekenis van ‘plas in de kromming van een dijk, die door een dijkdoorbraak is ontstaan’. Wiel is de oorspronkelijk Fries-Hollandse vorm, die algemeen Nederlands is geworden en vanaf de 13e eeuw weel/waal grotendeels heeft verdrongen. Vooral bekend in de waternaam Waal, de benedenloop van de Rijn (Wal, a. 814, later Waele en Wale).
Wel komt ook voor in enkele van water afgeleide plaatsnamen; Wehl (Overijssel), Well (Limburg) Well (Gelderland) en Welschap (Noord-Brabant). In Vlaanderen Welle (Denderleeuw) en Weelde (Antwerpen). Weelde wordt beschouwd als de bron van de naar Nord-Brabant afstromende Rovertsche Leij.
Rivierbeschrijvingen
(1) Kwalbeek of Kwelbeek (Berlicum)
Beekje in het stroomgebied van de rivier de Aa en voorheen nabij Berlicum vanaf de linkerzijde uitmondde in deze rivier. Nu is de monding verlegd naar de Zuid-Willemsvaart. Historische vermeldingen zijn; Beeckgrave (1588), Qualbeek (1847) en Veldgraaf.
(2) Weelde (plaats in provincie Antwerpen (B)
Dorp gelegen aan de bron van de Rovertsche Leij. Oudere schrijfvormen zijn Welderen (a. 1261) en Welde, naar het middeleeuwse woord ‘welle’. De plaats Weelde ligt aan de bron of oorsprong van de Aa of Rovertsche Leij, in het stroomgebied van de rivier de Dommel.
(3) Welschap (vml. buurtschap bij Eindhoven)
Voormalig gehucht ten westen van Eindhoven ook bekend als naam van het vliegveld Eindhoven. Ouder Welpschoet, a.1303, kopie 17e eeuw. Dialectisch Welsep. De etymologie is waarschijnlijk te verklaren als Wel(s)epe, een combinatie van wel (bron) en epe (water). Vergelijkbaar met andere Brabantse waternamen zoals; Rosep, Keersop en Tongelreep. De naam is dan te verklaren als ‘plaats waar een riviertje ontstaat uit een bron’. De benedenloop van het beekje is bekend onder de naam Lijmbeek, in het stroomgebied van de rivier de Dommel.
Geraadpleegde bronnen
- A. P. de Bont: Noord-Brabantse etymologieën (1969-1972)
- etymologiebank.nl/trefwoord/wel
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Weelde
- Schönfeld: Nederlandse waternamen (1955)
- A.G. Greule: Gewässernamenbuch; Etymologie der Gewässernamen und der zugehörigen Gebiets-, Siedlungs- und Flurnamen (2014).
- Kempenaars, K. Leenders, V. Mennen, B. Vannieuwenhuyze: De Vlaamse waternamen, verklarend woordenboek deel 1 (2016) en deel 2 (2018).